Vincent Erdin
Recent wetenschappelijk onderzoek naar de aanwezigheid van waterkelders heeft aangetoond dat veel historische steden ze gehad moeten hebben. De publieke voorzieningen zijn makkelijker te vinden of omdat ze gedocumenteerd zijn of zoals in Enkhuizen pontificaal in het straatbeeld staan: de waterpomp voor algemeen gebruik.
De vraag bij deze waterpomp is: waar komt het water vandaan en waar ligt de waterkelder. Misschien een mooi onderwerp om nog eens uit te zoeken. De waterpomp op de Kaasmarkt is ruim 200 jaar oud en weegt 13.000 kilo. Onder de pomp zit een kelder van vijf meter. Het water in deze kelder is hemel- en grondwater en werd vooral gebruikt om de straat na een marktdag (Kaas-, vee- of vismarkt) mee schoon te maken. De pomp is tot in de 20 e eeuw in gebruik geweest. Inmiddels komt er geen water meer uit de pomp, alle onderdelen zijn vastgezet en daarmee kan er geen water meer worden opgepompt. Bij het vervangen de riolering in dit deel van het centrum is de waterpomp naar een atelier gebracht om te kunnen restaureren, in het voorjaar van 2010 is de pomp weer teruggeplaatst. Vooralsnog lijkt het er op dat deze pomp geen drinkwater leverde.
Minder in het zicht en daardoor ook niet of nauwelijks opgemerkt is de waterput achter het stadhuis van Enkhuizen direct bij de voormalige stadsgevangenis. Werd het water uit de put alleen voor het stadhuis gebruikt, of ook voor de gevangenen.
Het stadhuis oogt wel imposant en is dat ook maar het aantal ambtenaren naast de burgemeester en wethouders zal nog relatief klein zijn geweest. De stadsgevangenis ziet er ook niet uit alsof er tientallen tegelijk zaten te brommen. Bij het voorbijgaan valt op hoe scheef het gebouw staat, binnen zal dat niet veel anders zijn. Iemand die daar enige tijd op kosten van de overheid mag verblijven moet over een sterke maag beschikken om niet voortdurend het gevoel te krijgen zeeziek te worden.
De waterput bij het stadhuis zou dan ook gebruikt kunnen worden voor stadhuis en gevangenis. De voeding zal waarschijnlijk door middel van hemelwater hebben plaatsgevonden dat opgevangen werd op de het dak van het stadhuis en via regenpijpen in de waterput kwam.
Ambtenaren kregen 's morgens een kop koffie en 's middags een kop thee. Het waterverbruik zal niet erg groot zijn geweest. Idem voor de gevangenen: een kan water 's morgens en een kan water 's middags. De nor is geen hotel Mama.
Interessant is de waterpomp op de Kaasmarkt als publieke voorziening, in dit geval voor he reinigen van de straat.
Dat de stedelijke overheid in het algemeen een pomp aan liet leggen heeft alles te maken met de, slechte, kwaliteit van het water in de gracht: te smerig geworden vanwege kleinschalige industriële activiteiten die binnen de stad waren gevestigd en het water uit de gracht nodig hadden voor het fabrieksproces. Eerder was het de huis aan huis bedrijvigheid die water uit de gracht haalde voor allerlei toepassingen: bier, leerlooierijen zijn bekend.
Met dat alles vervuilde het water in de gracht. In Enkhuizen speelt nog een reden een belangrijke rol: zout zeewater. Het water van de Zuiderzee was hoe dan ook zout en daarmee ongeschikt als drinkwater. Bij iedere schutbeweging van een schip kwam er weer een golf zoutwater de stadsgrachten binnen. Om de volksgezondheid te verbeteren was zoet drinkwater een eerste vereiste.
Dit over de publieke taak van het gemeentebestuur.
Minstens zo interessant aan het onderzoek is het zoeken naar particuliere waterputten. En juist vanwege dat zoute water in de gracht was het voor veel inwoners een optie om naast of onder het huis een waterput aan te laten leggen en daarmee zelfvoorzienend te zijn.
Ergens in het komend voorjaar zal het onderzoek uitmonden in een dissertatie en verdedigd worden aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. Vroeg of laat komt het dan beschikbaar voor iedere belangstellende.
Om een tipje van de sluier op te lichten: Vereniging voor Waterstaatsgeschiedenis : Nieuws WP 38
bijdrage geplaatst: 3 september en aangevuld op 9 september 2024 (bron: werkzaamheden waterpomp: Vereniging Oud Enkhuizen).
afbeeldingen: auteur