Theo Slijkerman
In de ondiepe binnenzee reageert het wateroppervlak snel op de windrichting. Bij noordelijke storm stuwt het water op tegen de 'Zuidwal'. De dijk langs de zeepolder Arkemheen bij Nijkerk krijgt dan de volle laag. Echter bij aflandige wind, uit het zuiden, loopt het water voor de dijk weg. Dat het wateroppervlak snel reageert, blijkt uit de gemeten waterstanden[1]. Woensdag 12 januari 1916 is er een zuidwestelijke wind. De waterstand gemeten bij de zeesluis van Nijkerk zakt snel en bereikt op donderdag ochtend 01.00 uur een dieptepunt van NAP –0,45 m. Maar dan draait de wind en komt met kracht uit het noordwesten. Het naar het midden van de Zuiderzee gestuwde water loopt terug en de zware storm zorgt daarbij voor nog meer snelheid en verdere opstuwing.
Na circa 18 uur wordt een waterstand van NAP + 2,40 m gemeten. Het is dan donderdagavond omstreeks 20.00 uur. De storm stuwt vanaf dan de golven over de dijk van Arkemheen [2]. De bewoners van de boerderijen die tegen de dijk liggen zien met angst het water over de dijk slaan. (Zie de artist's impression die de situatie verbeeldt zoals die nabij de boerderijen op ‘Ark’ geweest moet zijn.)
Golven slaan over de zeedijk met op de achtergrond de boerderijen van ‘Ark’.
Artist's impression, Theo Slijkerman, 2016.
Het water blijft stijgen en golft over de gehele dijk de polder Arkemheen in. Sjoerd Boorsma, hoofdonderwijzer van de school Holk, woonde ruim 3 km ten zuiden van de zeedijk bij de school, aan wat nu de Bunschoterweg heet en heeft kort na de overstroming zijn waarnemingen in een boekje beschreven [3]. Hij beschrijft dat tegen 21.00 uur de aandacht wordt getrokken door een felle brand in Spakenburg en schrijft aansluitend: “De sloten werden voller en voller en allengs beklom het water de laaggelegen weilanden. Het rees voortdurend, doch altijd nog langzaam. Zie, daar strekt het zich ook over de speelplaats bij de school uit.“ De genoemde speelplaats ligt ongeveer 1,10 m hoger dan de weilanden direct achter de zeedijk. Er moet dus dan al een aanzienlijke hoeveelheid water over de dijk de polder zijn ingestroomd.
Omstreek 23.30 uur breekt de dijk bij Nekkeveld op twee plaatsen door. Een doorbraak 82 m waarin plaatselijk een diepte van 7 m wordt gepeild. Deze diepte is verklaarbaar, omdat hier achter de dijk nog een diepe uitspoeling, een wiel, van een vorige doorbraak was, waarschijnlijk van de overstroming in 1775. De andere doorbraak was 138 m en ondiep. Er is daar geen wiel ontstaan. Vermoedelijk is hier, na afkalving van het binnentalud, het restant van de dijk in één keer bezweken, waardoor er geen diepe uitspoeling van de bodem is geweest.
De twee dijkdoorbraken in de hoek bij Nekkeveld. Op de voorgrond de doorbraak van 138 m en daarachter de doorbraak van 82 m. De toren van de kerk in Bunschoten is op de achtergrond zichtbaar.
Foto: Archief Gemeente Nijkerk
De twee doorbraken bij Nekkeveld zijn in 2018 met een markering in het fietspad op de dijk aangegeven.
Foto: Theo Slijkerman
Ondanks de doorbraak blijft de waterstand in zee die nacht stijgen en de hoeveelheid water die over de dijk slaat toenemen. De gemeten waterstand loopt op tot NAP + 3,25 m om 04.30 uur op vrijdag 14 januari. Binnen 28 uur een peilverschil van 3,70 m voor de zeedijk bij Nijkerk.
Van de overstroming in Nijkerk, de doorbraken in de dijk en het dichten daarvan zijn alle (ruim 60) beschikbare foto’s verzameld in het boek STORMVLOED NIJKERK 1916 – DE FOTO’S. Dit fotoboek met toelichtingen ligt ter inzage in de vaste expositie van Museum Nijkerk. Een nieuwe versie van dit boek is, zolang de voorraad strekt, verkrijgbaar in de museumwinkel.
De twee doorbraken zijn in het fietspad gemarkeerd en er staat een informatiebord bij fietsknooppunt 51.
Bronnen:
[1] Ramaer & Wortman, 1916: ‘Verslag over den stormvloed van 13/14 januari 1916’
[2] Wouda, Bertus, 2016, ‘Watervluchtelingen, verzorgd en verguisd’, ISBN 978-90-70708-40-5
[3] Boorsma, S. , 1916, ‘De watersnood te Nijkerk o/d Veluwe in januari 1916’
Weergegevens: www.knmi.nl/nederland-nu/klimatologie/daggegevens
Maaiveldhoogten: www.ahn.nl
Het oorspronkelijk artikel uit 2016 is geactualiseerd in 2021.